Antoni Stolpe (1851-1872) - kompozytor zapomniany

Antoni Stolpe

Życie i twórczość | Popularyzacja muzyki, nagrania | English versionEN

Życie i twórczość

"P. Stolpe powinien dziękować Bogu za to, że otrzymał od niego dar taki, który go może kiedyś uczynić jednym z najpierwszych w swoim zawodzie, a myśmy powinni podziękować p. Stolpemu, że daru tego nie marnuje, że go kształcić jeszcze dalej zamyśla." (Jan Kleczyński, "Tygodnik Ilustrowany", 1868, nr 51)

Tak pisał o siedemnastoletnim twórcy współczesny mu krytyk muzyczny, pianista i kompozytor. Niestety, przedwczesna śmierć Antoniego Stolpego w wieku zaledwie 21 lat przekreśliła wielkie nadzieje wiązane z jego talentem. Epoka, w której żył i tworzył, druga połowa XIX w., była dla polskiej kultury muzycznej okresem bardzo trudnym. Nastąpił wówczas znaczny regres w rozwoju polskiej twórczości muzycznej. Ówcześni polscy kompozytorzy nie potrafili wykorzystać osiągnięć Fryderyka Chopina i nie stworzyli polskiej szkoły narodowej. Ci najzdolniejsi, którzy dzieło Chopina mogli podjąć i dalej rozwijać odchodzili zbyt młodo, a ich utwory często nie znalazłszy wydawcy pozostały w rękopisach, zaginęły lub uległy zapomnieniu. Taki los spotkał kompozycje Antoniego Stolpego, o którym tak współcześni mu, jak i późniejsi krytycy mówili, że był największym talentem po Chopinie, a przed okresem Młodej Polski.

Antoni Stolpe (1851-1872) pochodził z rodziny muzycznej. Rodzina ta przybyła do Polski ze Szwecji i pierwsze wzmianki o niej, jakie pojawiają się w początkach XIX w., dotyczą dwóch braci: Alojzego i Antoniego, pianistów, którzy brali żywy udział w życiu muzycznym Warszawy występując jako soliści i kameraliści. Obaj komponowali. Byli także nauczycielami muzyki. Alojzy miał dwóch synów: Edwarda i Alojzego. Młodszy syn, Alojzy, był znanym śpiewakiem Opery Warszawskiej, a później aktorem dramatycznym. Starszy syn, Edward, poszedł w ślady ojca i po ukończeniu nauki w Szkole Głównej Muzyki, w klasie Józefa Elsnera, pracował jako nauczyciel muzyki w Instytucie Aleksandryjskim Wychowania Panien w Warszawie. Oprócz działalności pedagogicznej koncertował i pisał drobne utwory. W roku 1843 Edward Stolpe wyjechał do Puław, aby kontynuować pracę w przeniesionym tam Instytucie. W tym czasie zawarł związek małżeński z Marianną Turowską, pochodzącą również z rodziny muzycznej. Siostra żony, Józefina, była śpiewaczką Opery Warszawskiej, a najstarszy brat, Seweryn, będąc z zawodu urzędnikiem bankowym, współorganizował rozmaite imprezy muzyczne, śpiewał, a także pisał wiersze. Ze związku Edwarda i Marianny 23 maja 1851 r. przyszedł na świat w Puławach Antoni Stolpe. Do 11 roku życia Antoni Stolpe przebywał w Puławach pobierając lekcje muzyki u ojca, który szybko zorientował się w wyjątkowym talencie syna, nie dopuścił jednak do eksploatowania jego zdolności ze względu na wątły stan zdrowia. W roku 1862 Edward Stolpe powrócił do Warszawy i podjął pracę nauczyciela muzyki w Instytucie Aleksandryjsko-Maryjskim, a także w Instytucie Muzycznym, założonym w 1861 r. w Warszawie, przez Apolinarego Kątskiego. Właśnie w tym Instytucie kontynuował naukę młody Antoni Stolpe, ucząc się gry na fortepianie u ojca, a harmonii i kontrapunktu najpierw u Augusta Freyera, a później u Stanisława Moniuszki. W czasie dorocznych popisów uczniów Instytutu młody pianista zwrócił na siebie uwagę publiczności i krytyki swoją wyjątkową dojrzałością gry. Z tego okresu też datują się pierwsze próby kompozytorskie, np. utwór wokalno-instrumentalny O Salutaris Hostia z roku 1866. W czerwcu 1867 r. szesnastoletni Antoni Stolpe ukończył naukę w Instytucie uzyskując "wielką nagrodę" z fortepianu i pierwszą nagrodę z kontrapunktu. W lipcu tego roku odbył się w sali Resursy Obywatelskiej koncert najlepszych uczniów Instytutu, na którym Antoni Stolpe zagrał oprócz Etiudy cis-moll Chopina, własny utwór - Mazurek h-moll. W marcu następnego roku młody kompozytor wystąpił w sali fabryki fortepianów Hoffera. Na tym koncercie Stolpe przedstawił pięć nowych kompozycji: Sekstet na fortepian i instrumenty smyczkowe, Uwerturę na orkiestrę, wykonaną przez kwintet smyczkowy i fortepian na cztery ręce, Scenę dramatyczną na wiolonczelę z towarzyszeniem kwintetu smyczkowego oraz dwie Etiudy fortepianowe, prawdopodobnie Allegretto nr 1 A-dur oraz Allegretto non troppo nr 2 As-dur. Na koncercie obecni byli przedstawiciele świata muzycznego i prasy, a sprawozdawca Kuriera Warszawskiego tak napisał w recenzji: "Po tak licznych popisach miernoty na rozmaitych koncertach spotykanej miłą i pocieszającą rzeczą było spotkać talent prawdziwy, gruntowną wsparty nauką, w szlachetnym i zacnym kierunku dążący." (Kurier Warszawski, 1868, nr 66). Gra fortepianowa Stolpego również zyskała bardzo pochlebne recenzje, odznaczając się, wg opinii sprawozdawcy Kuriera Warszawskiego, "wyrazistością i dokładnością frazowania". Ocenił ją jako tak świetną, że "najniebezpieczniejsze porównanie wytrzymać może". Jedna z etiud była dwukrotnie bisowana. Recenzja w Kurierze Warszawskim kończy się zdaniem "Tak świetne dowody talentu, pracy, nauki i dobrej woli, pozwalają nam tuszyć, że p. Stolpe nie cofnie się już z raz obranej drogi i nie zmieni nigdy, jak się to zdarza, sukni kapłana na kostium apostaty". Antoni Stolpe chciał nadal kontynuować naukę kompozycji i gry. Miał zamiar wyjechać do Berlina i uczyć się kontrapunktu u Fryderyka Kiela, a warsztat pianistyczny rozwijać pod kierunkiem sławnego wówczas profesora, Teodora Kullaka. Aby zrealizować finansowy aspekt tego projektu ponownie wystąpił na koncercie 11 grudnia 1868 r. w sali Resursy Obywatelskiej. Oprócz utworów wykonanych poprzednio do programu włączono nowe kompozycje: Śpiew do słów Victora Hugo z towarzyszeniem kwintetu smyczkowego, Trzy pieśni w formie etiudy na fortepian i Wielki marsz "Hommage a Mendelssohn" na orkiestrę. Stolpe wystąpił jako pianista grając Rapsodię hiszpańską Liszta oraz własne utwory, a także dyrygował orkiestrą Teatru Wielkiego. Po tym koncercie wspaniałą recenzję otrzymał od Jana Kleczyńskiego, który zachęcając młodego artystę do wyjazdu na dalsze studia pisze: "Z pięknym więc zasobem pojedzie młody artysta kształcić się dalej, pod kierunkiem takiego mistrza, jakim jest Kiel. Nie możemy lepiej zakończyć naszego o nim sprawozdania, jak posyłając mu na drogę słowa zachęty, które oby proroczemi były: Macte animo, generose iuvenis; sic itur ad astra" (Tygodnik Ilustrowany, 1868, nr 51). Niestety publiczność nie dopisała na koncercie, co było spowodowane równoległymi występami w tym czasie Heleny Modrzejewskiej i Józefa Wieniawskiego. Koncert nie przyniósł więc spodziewanych zysków, przez co nie udało się Stolpemu zrealizować wyjazdu do Berlina. Trzeci koncert Antoniego Stolpego odbył się w maju 1869 r. Do programu zostały włączone nowe utwory: Uwertura symfoniczna, Uwertura koncertowa nr 3, Trio fortepianowe, a także Ave Maria na kontralt i kwintet smyczkowy oraz dwa utwory na tenor i fortepian: Romans (słowa Th. Gautier) i Sonet (słowa Miron - A. Michaux). Na koncercie powtórzono Scenę dramatyczną oraz Hommage a Mendelssohn, a także wykonano utwory Chopina, Meyerbeera, Kurpińskiego i Noskowskiego. Ten ostatni zagrał na skrzypcach dwie własne kompozycje: Pieśń nad kołyską i Scherzo. W roli solistki wystąpiła ciotka Antoniego Stolpego, Józefina z Turowskich Leśkiewiczowa. Świetną recenzję tego koncertu dał Władysław Wiślicki w Kłosach (1869, nr 184). Podkreślił on niezwykły talent kompozytorski młodego artysty, szczególnie uwydatniający się w utworach orkiestrowych. Ten koncert przyniósł dochód umożliwiający wyjazd Stolpego do Berlina, gdzie przedstawił i zagrał swoje kompozycje przed Fryderykiem Kielem, który bezpośrednio po tym listownie pogratulował ojcu Stolpego talentu syna. W Berlinie Stolpe rozpoczął również studia u Teodora Kullaka w Neue Akademie der Tonkunst. Widząc jego wybitne zdolności Kullak powierzył mu stanowisko nauczyciela fortepianu w Akademii. Nie ma wielu informacji o pobycie Stolpego w Berlinie. Skomponował tam kilka utworów, między innymi: Allegro appassionato c-moll i Wariacje d-moll na fortepian, Wariacje na kwartet smyczkowy oraz Sonatę fortepianową d-moll. Ostatnią kompozycją Antoniego Stolpego, którą ukończył w Warszawie w 1872 r. była Sonata na skrzypce i fortepian. Zygmunt Noskowski we Wspomnieniu pośmiertnym (Tygodnik Ilustrowany, 1872, t. 10, nr 249) określa ją jako jego najlepsze dzieło. W trakcie pobytu w Niemczech wystąpił Stolpe publicznie na popisie wyższych klas fortepianu 26 marca 1871 r., grając z profesorami uczelni Trio c-moll Mendelssohna, a także I część swojej Sonaty d-moll. Pobyt Stolpego w Berlinie został przerwany przez jego chorobę, zapalenie płuc, które było konsekwencją przeziębienia. Nabawił się go wychodząc z koncertu Wagnera. Rodzina przewiozła go do Warszawy, niestety otwarta gruźlica, która zaatakowała wątły organizm kompozytora nie była w tych czasach wyleczalna. Pomimo starań rodziny, wyjazdu do uzdrowisk Salzbrunn (Szczawno-Zdrój) i Meranu, nie uratowano Antoniego Stolpego. Zmarł w wieku 21 lat 7 września 1872 r. w Meranie. Jego przyjaciel Zygmunt Noskowski we Wspomnieniu pośmiertnym, które ukazało się w Tygodniku Ilustrowanym, obok życiorysu zamieścił kilka zdań o osobowości młodego kompozytora. "Bywając u niego często w ostatnich miesiącach życia jego miałem sposobność ocenić i talent i charakter nieboszczyka. Widziałem zapał niezrównany dla sztuki, co było powodem, że dla kolegów nie miał zawiści, ale życzliwą zawsze radę i zachętę. W rozmowach z nim poznałem, że obok artyzmu kształcił umysł i podziwiałem jego głębokie poglądy na sztukę, trafne zdania o dziełach mistrzów. Dla siebie był bardzo wymagającym, skutkiem czego nie mógł się zdecydować na wydanie ważniejszych utworów swoich. A jednak staną się one kiedyś ozdobą naszej muzyki". (Wspomnienie pośmiertne, Tygodnik Ilustrowany, 1872, t.10, nr 249).

Wspomnienie pośmiertne Zygmunt Noskowski, "Antoni Stolpe - Wspomnienie pośmiertne", fragment, Tygodnik Ilustrowany, 1872, t.10, nr 249

Kompozycje Antoniego Stolpego po jego śmierci przeszły na własność ojca, który z powodu załamania psychicznego niestety nie doprowadził do ich wydania. Spośród utworów Stolpego, wydana drukiem została jedynie Sonata fortepianowa d-moll, a ostatnio także niektóre utwory kameralne (Sekstet fortepianowy e-moll, Scena dramatyczna na wiolonczelę i kwintet smyczkowy oraz Wariacje G-dur na kwartet smyczkowy). Inne kompozycje, pozostające w rękopisach, przekazano do Państwowych Zbiorów Sztuki. Obecnie, zachowane utwory znajdują się w Bibliotece Jagiellońskiej oraz w Bibliotece PWM.

Według dzisiejszego stanu badań Antoni Stolpe skomponował około 60 dzieł, wśród których można wyróżnić:

Utwory orkiestrowe:
Symfonia a-moll
3 Uwertury (a-moll, e-moll, d-moll)
Uwertura symfoniczna nr 2
Uwertura koncertowa nr 3
Wielki Marsz Hommage a Mendelssohn
Mazur C-dur (szkic)

Utwory na instrument solo i orkiestrę:
Koncert fortepianowy F-dur (zaginiony)
Scena dramatyczna (Fantazja a-moll) (wersja na wiolonczelę i orkiestrę)

Utwory fortepianowe:
Allegretto nr 1 A-dur
Allegretto non troppo nr 2 As-dur
Andante As-dur
Scherzo C-dur
Walc B-dur
Mazurek h-moll nr 1
Mazurek G-dur nr 2 (szkic - fragment)
Mazurek h-moll nr 4 (szkic - fragment)
Polka (zaginiona)
Trzy pieśni w formie etiudy (zaginione)
Etiuda a-moll dedykowana ojcu (rękopis przechowywany w Bibliotece Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego do roku 1939, obecnie zaginiona)
Caprice-étude de concert (zaginiona)
Fantaisie-étude (zaginiona)
Impromptu-étude (zaginiona)
Chant sans paroles (zaginione)
Nokturn (zaginiony)
Allegro appassionato c-moll
Wariacje d-moll
Sonata a-moll (nieukończona)
Sonata d-moll
Preludium i fuga C-dur
Preludium i fuga c-moll (szkic)
Fuga G-dur (fragment)
Fuga F-dur oparta na tematach z uwertury do opery "Otton Łucznik" A. Münchheimera (fragment)
Fuga e-moll "Zweistimmige Fuge" (nieukończona - szkic)
Kanon dwumotywowy C-dur (szkic)

Utwory kameralne:
Sekstet fortepianowy e-moll
Kwintet smyczkowy D-dur
2 Kwartety smyczkowe (c-moll, a-moll)
Wariacje G-dur na kwartet smyczkowy
Trio fortepianowe
Sonata d-moll na skrzypce i fortepian (zaginiona)
Scena dramatyczna (wersja na wiolonczelę z towarzyszeniem kwintetu smyczkowego)
Polonez As-dur na fortepian z towarzyszeniem kwintetu smyczkowego
Romans na skrzypce i wiolonczelę z towarzyszeniem fortepianu

Utwory wokalne:
Credo na chór mieszany, kwintet smyczkowy i organy
O salutaris hostia op. 5 na chór mieszany, kwintet smyczkowy i organy
Veni Creator na chór męski
Śpiew do słów V. Hugo na tenor i orkiestrę
Ave Maria na kontralt i kwintet smyczkowy
Romans do słów Th. Gautier na tenor i fortepian
Sonet do słów Mirona - A. Michaux na tenor i fortepian
Modlitwa do Najświętszej Maryi Panny op. 4 na kontralt i organy

Antoni Stolpe w swych utworach łączył polską tradycję muzyczną ze zdobyczami europejskiej muzyki romantycznej. Z jednej strony kontynuował w pewnym sensie, szczególnie poprzez swą twórczość fortepianową, drogę wyznaczoną przez Fryderyka Chopina, a równocześnie, będąc otwartym na nowe prądy, nawiązywał do muzyki Roberta Schumanna, Feliksa Mendelssohna, a nawet Ryszarda Wagnera. W spuściźnie Stolpego uwagę zwraca stosunkowo duża liczba utworów orkiestrowych. Zważywszy zarówno młody wiek kompozytora, jak też specyficzne polskie warunki, w których nie mogła swobodnie rozwijać się muzyka orkiestrowa, co spowodowane było brakiem zawodowej orkiestry symfonicznej i małym zainteresowaniem tym nurtem twórczości, należy szczególnie podkreślić fakt, że Antoni Stolpe doskonale radził sobie na tym polu, wykazując się świetną znajomością techniki orkiestrowej i instrumentacji.

Zachowane utwory, tak orkiestrowe, jak i fortepianowe, kameralne czy wokalne bezsprzecznie świadczą o wielkim talencie i możliwościach Antoniego Stolpego. Pozwalają mniemać, że gdyby nie przedwczesna śmierć wniósłby on duży wkład w rozwój muzyki polskiej i europejskiej.

Popularyzacja muzyki, nagrania | Życie i twórczość | English versionEN

Twórczość Antoniego Stolpego przez dłuższy czas nie znalazła się w kręgu szerszego zaintere-sowania ze strony muzyków - wykonawców i muzykologów. Sonatę fortepianową d-moll, po śmierci kompozytora, włączył do swojego repertuaru Józef Wieniawski, dzięki któremu została ona wydana przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne nakładem Maurycego Orgelbranda w 1875 r. (w roku 1957 ukazało się drugie wydanie Sonaty nakładem PWM pod redakcją Marii Wiłkomirskiej). Nieliczne prace muzykologiczne zapoczątkował spis kompozycji Antoniego Stolpego, który zawdzięczamy Aleksandrowi Polińskiemu (1907), a w okresie międzywojennym badaniem biografii kompozytora zajmował się Stanisław Golachowski. Po wojnie, twórczość fortepianowa Antoniego Stolpego stała się przedmiotem prac muzykologicznych Teresy Bronowicz-Chylińskiej i Katarzyny Barwinek, natomiast dzieła orkiestrowe badał, w ramach swej pracy magisterskiej, Władysław Terlecki, który opracował dla celów wykonawczych kilka z nich, dzięki czemu zostały one wykonane w Filharmonii Bydgoskiej w roku 1970.

Dopiero w ostatnich czasach muzyka Antoniego Stolpego jest na nowo odkrywana i prezentowana słuchaczom, przede wszystkim dzięki wiolonczeliście Andrzejowi Wróblowi - profesorowi Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie i pianiście Stefanowi Łabanowskiemu. Starania profesora Andrzeja Wróbla zaowocowały wydaniem drukiem przez Pro Musica Camerata (Warszawa 2003) niektórych utworów kameralnych: Sekstetu fortepianowego e-moll, Sceny dramatycznej na wiolonczelę i kwintet smyczkowy oraz Wariacji G-dur na kwartet smyczkowy. Te kompozycje, a także Romans na skrzypce i wiolonczelę z towarzyszeniem fortepianu, zostały nagrane przez zespół Camerata Vistula (płyta wydana przez Pro Musica Camerata w roku 2006). Wspomniane utwory były wykonywane przez zespół Camerata Vistula także w ramach Festiwali Polskiej Muzyki Kameralnej, organizowanych dzięki zaangażowaniu profesora Wróbla.

Dzieła fortepianowe Antoniego Stolpego są natomiast odkrywane i przybliżane szerszej publiczności przez pianistę Stefana Łabanowskiego, który dokonał ich nagrania, będącego światową premierą, wydanego przez firmę Acte Préalable w roku 2010. Wcześniej - w roku 2008, wydany został przez Pro Musica Camerata dwupłytowy album zawierający utwory fortepianowe Antoniego Stolpego w wykonaniu Mirosława Gąsieńca, ale album ten nie może być, bez poważnych zastrzeżeń, uznany za nagranie oryginalnych dzieł Antoniego Stolpego, gdyż utwory Stolpego nagrane przez Mirosława Gąsieńca nie są wykonane zgodnie z oryginalnym tekstem kompozytora. Do niektórych z nich pianista wprowadził dokomponowane przez siebie fragmenty, w innych dokonał znacznych nieraz zmian tekstu i faktury, a nawet stworzył własne, autorskie parafrazy, czego przykładem jest Finale z Wariacji d-moll, które dodatkowo nie zostały nagrane w całości - cztery wariacje zostały pominięte, a ich kolejność jest zmieniona w stosunku do tej, w której uszeregował je kompozytor. Nagranie Stefana Łabanowskiego jest więc pierwszym, w którym utwory fortepianowe Antoniego Stolpego wykonane są zgodnie z oryginalnym tekstem kompozytora. Na płycie tej znalazły się wszystkie ważniejsze, ukończone dzieła fortepianowe Stolpego: Sonata d-moll, Wariacje d-moll, Allegro appassionato c-moll, Scherzo C-dur, Andante As-dur, Walc B-dur, Allegretto nr 1 A-dur i Allegretto non troppo nr 2 As-dur. Wspomniane kompozycje były przez Stefana Łabanowskiego prezentowane słuchaczom także podczas koncertów, między innymi: w roku 2010 - na Międzynarodowym Festiwalu Kameralistyki Ensemble im. Księżnej Daisy w Wałbrzychu, w roku 2011 - stanowiącym 160 rocznicę urodzin kompozytora - na koncercie w Pałacu Czartoryskich w Puławach - miejscu urodzin Antoniego Stolpego, w ramach Festiwalu Spotkań Kultur CAPER LUBLINENSIS, organizowanego przez Filharmonię im. Henryka Wieniawskiego w Lublinie, czy w roku 2012 - będącym 140 rocznicą śmierci Stolpego - na koncercie w Filharmonii im. Karola Szymanowskiego w Krakowie. Twórczość fortepianowa Antoniego Stolpego była także przedmiotem doktoratu Stefana Łabanowskiego w dziedzinie gry na fortepianie, który zrealizował on w Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie w roku 2012.

Antoni Stolpe Opera omnia 1 - Camerata Vistula, Jerzy Macjejewski, Anna Wróbel Antoni Stolpe Opera omnia 1
Camerata Vistula, Jerzy Macjejewski, Anna Wróbel
Antoni Stolpe (1851-1872) Piano Works - Stefan Łabanowski Antoni Stolpe (1851-1872) Piano Works
Stefan Łabanowski, fortepian
Józef Nowakowski, Zygmunt Noskowski, Antoni Stolpe
Klavierquintett-Wien
Andrzej Wróbel i Stefan Łabanowski zainspirowali także innych artystów i instytucje muzyczne do zainteresowania się muzyką Antoniego Stolpego, co zaowocowało kilkoma wydarzeniami muzycznymi; warto tu wspomnieć nagranie przez Klavierquintett-Wien Sekstetu fortepianowego e-moll oraz Poloneza As-dur na fortepian z towarzyszeniem kwintetu smyczkowego (płyta wydana przez Camerata Tokyo w roku 2010), czy Festiwal Muzyki Antoniego Stolpego, zorganizowany pod koniec 2011 roku przez Filharmonię Kaliską dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Muzyki i Tańca, w ramach którego wykonane zostały niektóre utwory orkiestrowe, kameralne i fortepianowe.

Utwory Antoniego Stolpego na youtube

Utwory orkiestrowe: Utwory na instrument solo i orkiestrę: Utwory fortepianowe: Utwory kameralne: Utwory wokalne:

Źródła